Bu yazımızda gemi adamının alacak ve tazminat hakları detaylı bir şekilde anlatılacaktır.
GİRİŞ
Denizde çalışmanın karada çalışmaya göre farklılıkları ve zorlukları sebebiyle gemide çalışan mürettebat, karada çalışan işçilerin tabi olduğu İş Kanunu’na bağlı tutulmamış, Deniz İş Kanunu adındaki 854 sayılı kanuna tabi tutulmuştur. Deniz İş Kanunu m. 1 gereğince denizlerde, göllerde ve akarsularda Türk Bayrağını taşıyan ve 100 ve daha yukarı grostonilatoluk gemilerde bir hizmet akdi ile çalışan gemi adamları ve bunların işverenleri hakkında uygulanır. Grostonilato toplamı 100’ün üzerinde olmadığı durumlarda aynı işverene ait gemilerin grostonilato toplamının 100 veya daha üzeri ise ya da işveren en az 5 gemi adamı çalıştırıyorsa yine Deniz İş Kanunu uygulanacaktır.
Bu çalışmamızda öncelikle gemi adamı kavramına değinilecek, ardından Deniz İş Kanunu’nda düzenlenmiş olan gemi adamının hakları incelenecektir.
GEMİ ADAMI KİMDİR?
Deniz İş Kanunu m. 2/B’de en genel tanımıyla gemi adamı kavramı açıklanmıştır. Bu maddeye göre gemi adamı, bir hizmet akdine dayanarak gemide çalışan kaptan, zabit ve tayfalarla diğer kimselere denir. Maddedeki tanımdan anlaşılacağı üzere gemi adamının İş Kanunu’nda düzenlenmiş olan işçiden tek farkı çalıştığı yerin gemi olmasıdır.
Deniz İş Kanunu dışında birçok başka kanunda ve yönetmelikte gemi adamının tanımına yer verilmiştir. Türk Ticaret Kanunu m.934’de gemi adamı, kaptan, gemi zabitleri, tayfalar ve gemide çalıştırılan diğer kişiler olarak tanımlanmış; Gemiadamları Yönetmeliği’nde ise gemi adamı kavramının geminin kaptanını, zabitlerini, yardımcı zabitlerini, stajyerlerini, tayfalarını ve yardımcı hizmet personelini kapsadığı belirtilmiştir.
Bir kimsenin gemi adamı olarak adlandırılabilmesi için aşağıda sayılan koşulların sağlanmış olması gerekmektedir: [Gemiadamı Olabilme Koşulları (MADDE 50) – (Değişik: RG-23/8/2012-28390)]
Gemi adamı olacak kişinin en başta Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olması ya da Türkiye Cumhuriyetinde veya Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetinde denizcilik ile ilgili eğitim-öğretim gören ve/veya mezun olan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti vatandaşı olması ya da 25/9/1981 tarihli ve 2527 sayılı kanun kapsamında Türk soylu yabancı olması şarttır.
Aranan ikinci koşul Gemiadamları Yönetmeliği’nde her belirtilen gemi adamı alanı için özel düzenlenmiş olan yeterliliklere haiz olmaktır. Bunlar yaş, öğrenim derecesi, deniz hizmet süresi gibi yeterliliklerdir.
Aday gemi adamı, sağlık durumunun deniz hizmetine elverişli olduğunu Yönetmelik gereğince belgelendirmelidir.
Yönetmelikte sayılmış olan suçlardan hükümlü bulunmamak gerekir. (Örgüt faaliyeti çerçevesinde işlenen uyuşturucu ve uyarıcı madde imal ve ticareti suçu veya suçtan kaynaklanan malvarlığı değerini aklama suçu veyahut göçmen kaçakçılığı veya insan ticareti, haksız ekonomik çıkar sağlamak amacıyla kurulmuş bir örgütün faaliyeti çerçevesinde cebir ve tehdit uygulanarak işlenen suçlar ile İkinci Kitap Dördüncü Kısım Dört, Beş, Altı ve Yedinci Bölümünde tanımlanan suçlardan veya istimal ve istihlak kaçakçılığı hariç kaçakçılık suçları)
Bu bilgiler ışığında şu söylenebilir ki; gemi adamı sayılabilmek için bir hizmet akdiyle çalışmak ve yönetmelikte sayılan yeterliliklere sahip olmak gerekir.
GEMİ ADAMININ HAKLARI NELERDİR?
Gemi adamı, Deniz İş Kanunu gereğince birçok hakka sahiptir. Bu haklar; ücret, avans, iaşe, ikamet, yıllık ücretli izin, hafta tatili ve genel tatil, fazla çalışma ücreti, sosyal güvenlik, kıdem ve ihbar tazminatı hakları olarak sıralanabilir.
Yıllık Ücretli İzin Hakkı
Gemi adamı yıllık ücretli izin hakkını İş Kanunu’na tabi işçilerden farklı olarak aynı işverene ait gemide en az devamlı olarak 6 ay çalışma sonucunda kazanır. 6 aylık süre boyunca gemi adamının aynı gemide çalışması gerekmez, aynı işveren emrinde birden fazla gemide 6 ay devamlı olarak çalışması yeterlidir. Hizmet süresi 6 ay – 1.5 yıl arası olan bir gemi adamının yıllık ücretli izin süresi 15 günden, hizmet süresi 1 yıl ve daha fazla olan bir gemi adamının yıllık ücretli izin süresi 1 aydan daha az olamaz.
Fazla Mesai Ücreti Hakkı
Deniz İş Kanunu’na göre bir gemi adamının günlük çalışma saati 8, haftalık çalışma saati ise 48’dir. Bu saatlerin üstünde olan çalışmalar, fazla mesai olacak ve gemi adamı fazla mesai çalışmasına karşılık ücrete hak kazanacaktır. Fazla mesainin belgelenmesi adına işveren veya işveren vekili tarafından noter tasdikli bir defter tutulması zorunludur. Deniz İş Kanunu m.28 f.2’ye göre yapılacak fazla çalışmanın her saatine ödenecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarı % 25 oranında artırılmak suretiyle bulunacak miktardan az olamaz.
Yine aynı maddenin 3.fıkrası fazla saatlerle çalışma sayılmayan halleri düzenlemiştir:
”1. Geminin, gemideki şahısların veya gemi hamulesinin selameti için kaptanın yapılmasını zaruri gördüğü işler,
- Gümrük, karantina vesair sıhhi formaliteler dolayısiyle yerine getirilmesinde zorunluluk bulunan ilave işler,
- Gemi seyir halinde veya limanda iken gemide yaptırılan (yangın, gemiyi terketme, denizde çatışma, denizden adam kurtarma ve savunma) talimleri.”
Hafta Tatili ve Genel Tatil Hakkı
Gemi adamının hafta tatili hakkı Deniz İş Kanunu m. 41 ve m. 42’de düzenlenmiştir. 41. madde hükmüne göre liman hizmeti ve şehir hattı gemilerinde gemi adamı haftada altı günden fazla çalıştırılamaz. Eğer gemi adamı hafta tatili gününde çalıştırılırsa haftanın başka bir gününde nöbetleşe izin verilir.
İlgili kanunun 42. maddesi hafta tatilinde çalışmayan gemi adamına bir günlük ücreti karşılığının ödeneceği belirtilmiştir. Buna göre gemi adamı hafta tatilinde herhangi bir iş icra etmeden o günün ücretine hak kazanmaktadır. Gemi adamının hafta tatilinde çalışması durumunda ise çalışmadan hak kazandığı hafta tatili ücretine ilaveten çalıştığı hafta tatili günü karşılığındaki bir günlük yevmiyesini en az yüzde 25 zamlı olarak alır.
Madde 43’te düzenlenmiş olan genel tatil ücreti ise, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde, bir iş karşılığı olmaksızın bir günlük ücreti tutarında tatil ücreti, ücret ödeme şekline bakılmaksızın ayrıca ödenir.
İhbar Tazminatı
İş Kanunu’nda olduğu gibi Deniz İş Kanunu’nda da gemi adamının ihbar tazminatına hak kazanacağı durumlar ve ihbar süreleri düzenlenmiştir. Bu süreler İş Kanunu’ndan farklı değildir.
- 6 aya kadar çalışmış olan gemi adamı için -> 2 haftalık süre
- 6 ay ile 1.5 yıl arası çalışmış olan gemi adamı için -> 4 haftalık süre
- 1.5 yıl ile 3 yıl arası çalışmış olan gemi adamı için -> 6 haftalık süre
- 3 yıldan fazla çalışmış olan gemi adamı için -> 8 haftalık süre
Bu süreler fesih ihbar bildiriminin işverene ulaşmasından itibaren geçecek sürelerdir. Bu süreler sona erdiğinde iş akdi sona ermiş olur.
Kıdem Tazminatı
Deniz İş Kanunu hükümlerine tabi bir gemi adamı da İş Kanunu’na tabi bir işçi gibi kıdem tazminatı hakkına sahiptir. Deniz İş Kanunu’nda kıdem tazminatıı hesaplaması İş Kanunu’na göre daha farklı düzenlenmiştir. Gemi adamının kıdem tazminatına hak kazanabilmesi için öncelikle yazımızın ”Giriş” bölümünde açıklanmış olan Deniz İş Kanunu’na tabi olmak için gereken koşulları sağlaması gerekir. Bir diğer önemli koşul da gemi adamının aynı gemide veya aynı işveren altında en az bir yıl çalışmış olmasıdır.
Gemi adamının kıdem tazminatı hakkı Deniz İş Kanunu’nun 20.maddesinde düzenlenmiştir. Bu maddeye göre gemi adamı şu hallerde kıdem tazminatına hak kazanır:
Deniz İş Kanunu md. 14/1’de sayılmış olan sebepler dışında işverenin gemi adamını işten çıkarması,
Gemi adamının Deniz İş Kanunu md. 14/2 ve 14/3 uyarınca işten ayrılması (istifa etmesi)
14/2’de sayılan haller:
a) Ücretin kanun hükümleri veya hizmet akti gereğince ödenmemesi,
b) İşveren veya işveren vekilinin gemiadamına karşı, kanuna, hizmet akitlerine veya sair iş şartlarına aykırı hareket etmesi,
c) İşveren veya işveren vekilinin gemiadamına karşı denizcilik kural ve teamüllerine veya ahlak ve adaba aykırı hareket etmesi.
14/3’de sayılan haller:
a) Geminin herhangi bir sebeple 30 günden fazla bir süre seferden kaldırılması,
b) Gemiadamının herhangi bir sebeple sürekli olarak gemide çalışmasına engel bir hastalığa yakalanması veya engelli hâle gelmesi.
Gemi adamının zorunlu askerlik sebebiyle işten ayrılması,
Gemi adamının yaşlılık, emeklilik, malüllük aylığı yahut toptan ödeme almak amacıyla hizmet sözleşmesini feshetmesi,
Geminin kaybolması, terk edilmesi, savaş ganimeti olması yahut Türk bayrağı çekme hakkını kaybetmesi nedeniyle hizmet sözleşmesinin sona ermesi,
Gemi adamının ölmesi.
Deniz İş Kanunu m. 20/11; ”Kıdem tazminatının hesaplanması, son ücret üzerinden yapılır. Sefer, parça başına akord, götürü veya yüzde usulü gibi ücretin sabit olmadığı hallerde son bir yıllık süre içinde ödenen ücretin o süre içinde çalışılan günlere bölünmesi suretiyle bulunacak ortalama ücret bu tazminatın hesabına esas tutulur.” diyerek kıdem tazminatının hesaplanış şeklini hükme bağlamıştır.
Gemi Adamının Kanundan Doğan Rehin Hakkı
TTK md. 1320’de geminin malikine, kiracısına, yöneticisine veya işletenine karşı doğmuş olan alacaklar sahiplerine gemi alacaklısı hakkı verir denerek bu alacaklar maddeler halinde sıralanmıştır. Burada tüm alacaklara değinilmeyecek yalnızca konumuzla ilişkili alacaklardan biri olan ”gemi adamı alacakları” üzerinde durulacaktır.
TTK md. 1321/1’e göre gemi alacağı, sahibine, gemi ve eklentisi üzerinde kanuni rehin hakkı
verir. TTK md. 1320/1-a ”Ülkelerine getirilme giderleri ve onlar adına ödenmesi gereken sosyal sigorta katılma payları da içinde olmak üzere, gemi adamlarına, gemide çalıştırılmakta olmaları dolayısıyla ödenecek ücretlere ve diğer tutarlara ilişkin istem hakları” hüküm altına alınmış ve gemi adamı alacaklarına ilişkin bir rehin hakkı verilmiştir. Donatandan/işletenden (gemiye zilyet olan herkesten) alacağını alamayan gemi adamı rehnin paraya çevrilmesi yoluna giderek takip başlatır ve gemiyi sattırıp parasını alır.
TTK md. 1321/3 rehnin kapsamını düzenlemiştir. Buna göre; ”Rehin, geminin zıyaı veya hasara uğramasından dolayı donatanın üçüncü kişilere karşı sahip olduğu tazminat istemini de kapsar.
Gemi adamının rehinden dolayı gemiyi sattırma hakkı yalnızca tek bir koşulda olmaz. Eğer geminin işletilmesi malike karşı haksızsa ve alacaklılar da kötü niyetliyse malik gemisini sattırmaktan kaçınabilir. Örneğin kira sözleşmesi bitmiş ve kiracı gemiyi iade etmemişse ve gemi adamı geminin kaçak olduğunu bilip buna rağmen çalışmaya devam etmişse işletilme, malike karşı haksız ve alacaklı (gemi adamı) da kötü niyetli sayılır.
SONUÇ
Gemi adamı yukarıda açıkladığımız üzere Deniz İş Kanunu gereğince İş Kanunu’na tabi işçilerin de sahip olduğu birçok hakka sahiptir. Bunun yanında gemi adamı, TTK bakımından özel alacaklı sayılmış ve gemi adamına gemi üzerinde kanundan doğan bir rehin hakkı da tanınmıştır. Gemi adamının ücret ve tazminat hesaplamaları İş Kanunu hükümlerine göre farklılık içerdiğinden, gemi adamı hakları konusunda bilgi sahibi bir İzmir avukat tavsiye almanın önemli olduğunu vurgulamak gerekir.
Diğer yazılarımıza göz atmak için linke tıklayabilirsiniz.
Stj. Av. İrem TÜRKOĞLU
Av. Bahadır Gökhan KAYA
Sosyal Medyada Bizi Takip edin
https://www.facebook.com/kapitalhukuk
